Yüzde kaç eksik hesaplama ?

Yüzde Kaç Eksik Hesaplama? Ölçünün Etiği, Bilgisi ve Varlığı Üzerine Felsefi Bir Deneme

Bir filozofun bakışıyla başladığımda, “yüzde kaç eksik hesaplama” sorusu yalnızca bir matematik problemi gibi görünmez; bir ölçünün hakkaniyeti, bilginin sınırları ve varlığın nicelikle kavranışı üzerine açılan geniş bir kapı gibidir. Çünkü eksiklik, yaşamın her alanında karşımıza çıkar: ücret bordrosundaki eksik ödeme, indirim afişindeki belirsiz oran, araştırma raporundaki marjinal hata… Yüzde, hem bizimle gerçeklik arasında kurulan hesap köprüsüdür hem de bu köprünün kusurlarını ortaya çıkaran bir ayna.

Epistemolojik Çerçeve: “Eksik” Bilgi Nasıl Ölçülür?

“Yüzde kaç eksik hesaplama?” sorusu, önce bilginin doğasına dair bir sorgulama gerektirir. Bilmek, bir büyüklüğü başka bir büyüklüğe oranlamakla başlar. Bir ürünün olması gereken fiyatı 100 birim ise ve fiilî değer 92 ise, “yüzde kaç eksik?” formülü şudur: Eksik yüzdesi = (Fark ÷ Olması gereken değer) × 100.

Bu örnekte fark 8’dir; 8 ÷ 100 × 100 = %8.

Fakat epistemoloji bize şunu hatırlatır: Hangi değeri “olması gereken” sayacağız? Etik ya da piyasasal normlar mı, istatistiksel ortalamalar mı, yoksa tarihsel olarak kabul görmüş bir ölçü mü? Yüzde kaç eksik hesaplama burada yalnızca bir işlem değil, referansın seçimiyle başlayan bir bilgi politikasıdır. Yanlı referans, doğru formülle dahi yanlış bilgi üretir. Bu yüzden epistemolojik duyarlık, formülden önce “ölçüt” sorusuna kulak verir.

Etik Boyut: Eksiltmenin Adaleti ve Hesap Verilebilirlik

Eksiklik bazen bilerek yapılır; bazen de ihmalin, aceleciliğin veya manipülasyonun sonucudur. Bir işçiye söz verilen ücretin altında ödeme yapmak, bir indirim oranını olduğundan fazla göstermek, bir araştırma raporunda eksik veriyi “görmezden gelmek” — bunların her biri, oranın etik yüzüdür.

Etik açısından “yüzde kaç eksik hesaplama” sorusu, “kime göre, neye göre eksik?”i de içerir. Hak ve adaletin arandığı yerde oran, soyut bir sayı olmaktan çıkar; insanın onuru, emek ve güven ilişkisine bağlanır. Hatalı hesaplama masum bir yanılgı mı, yoksa kasıtlı bir yanılsama mı? Şeffaflık, bu sorunun ahlaki pusulasıdır. Oranların herkesçe teyit edilebildiği, yöntemlerin açıklandığı bir düzen, eksikliğin istismarını azaltır. Etik, burada yalnızca “doğru sonuç” değil; “doğru süreç” talep eder.

Ontolojik Sorgu: Yüzde Nedir, Eksik Neyi Temsil Eder?

Ontoloji, varlığın ne olduğuna dair sorularla uğraşır. Yüzdeler, varlığın kendisi değil; varlığın ilişkisel temsilidir. Bir ağacın yüksekliği, köklerinin derinliğine “yüzde” olarak indirgenemez; ama ağaç sayısı ve orman alanı üzerine yaptığımız hesaplarda yüzde, bir “görünürlük aracı” olur. Burada “eksik” dediğimiz şey, varlığın kendisinde bir yoksunluk değil; temsilin —yani sayılara dökülmüş ilişkilerin— zayıflığıdır.

Ontolojik açıdan yüzde, dünyanın “nasıl” göründüğünü düzenler; fakat dünyanın “ne” olduğunu belirlemez. Eksiklik, çoğu zaman temsil düzleminde ortaya çıkar: hatalı veri girişi, uygunsuz ölçek, bağlamdan kopuk kıyas. Böylece yüzde, varlığın yerine geçme tehlikesi taşır; işte bu yüzden ontolojik uyarı basittir ama önemlidir: Oran, şeyin kendisi değildir.

Gündelik Yaşamın Diyalektiği: Eksik Yüzdeyle Karşılaştığımız Anlar

Bir kitapçıda “%40’a varan indirim” yazısını görürüz; “varan” ifadesi ortalamayı değil, en uç örneği temsil eder. Maaş zammında “beklenen %20” ile “verilen %14” arasındaki fark, yalnızca 6 puan değil; bir adalet algısı açıktır. Bir araştırmada örneklemin %3’ünün dışarıda bırakılması, sonuçların güvenilirliğini sandığımızdan çok daha fazla etkileyebilir.

Bu örnekler, yüzde kaç eksik hesaplama sorusunun teknik bir detaydan ibaret olmadığını, deneyimimizi ve kararlarımızı biçimlendirdiğini gösterir. Duygularımız bile oranlarla konuşur: “Beklediğimin %50’si kadar mutlu oldum.” Matematiksel olmayan bu cümlede bile oran, tecrübenin dilidir.

Pratik Netlik: Eksik Yüzdeyi Hesaplamanın Kısa Yolu

Bir değer, “olması gereken” referansa göre düşükse: Eksik yüzde = (Olması gereken − Mevcut) ÷ Olması gereken × 100.

Tersi durumda —yani değer fazla çıktıysa— “fazlalık yüzdesi” aynı mantıkla bulunur. Fakat pratik netliği felsefeyle tamamlayalım: Her hesap, referansına göre doğrudur; o halde referansın doğruluğunu, bağlamını ve etik gerekçesini sorgulamak, sonucun doğruluğundan önce gelir.

Üç Perspektifin Dengesi: Etik + Epistemoloji + Ontoloji

Bir yüzdelik eksikliğin anlamını kavramak için üç bacağı olan bir sehpa düşünelim:

1. Epistemoloji: Hangi veriyi, hangi ölçüte göre, hangi yöntemle hesapladık?

2. Etik: Süreç şeffaf mı, paydaşlar bilgilendirildi mi, hata kabul edilip düzeltildi mi?

3. Ontoloji: Bu yüzde, gerçeğin hangi ilişkisini temsil ediyor; temsil ile gerçek arasındaki mesafe nerede başlıyor?

Bu üçü aynı anda ayakta durduğunda, “yüzde kaç eksik hesaplama” artık yalnızca bir sonuç değil, güvenilir bir anlam taşır. Denge, hem sayının içinde hem de sayıyı üreten insani bağlamda kurulur.

Derinleştirici Sorular: Okura Açık Davet

— Bir yüzdeyi doğru hesaplamak mı daha önemlidir, yoksa doğru yüzdeyi seçmek mi?

— Eksik hesap, hangi koşullarda etik bir sorun olmaktan çıkar ve yalnızca teknik bir hataya dönüşür?

— Temsil ile gerçeklik arasındaki mesafeyi nasıl görünür kılarız; yüzdeyi “kanıt” değil “işaret” olarak okuyabilir miyiz?

— Bir toplumsal uzlaşma olarak “olması gereken değer”i kim belirler ve bu belirleme hangi güç ilişkilerini yansıtır?

Sonuç: Yüzdenin Hakikati, Hesabın Ahlâkı

Yüzde kaç eksik hesaplama, bir formülden fazlasıdır. Bilginin ölçütlerini seçme cesaretimizi, süreçlerimizin etik berraklığını ve temsilin sınırlarını kabul etme olgunluğumuzu sınar. Doğru formül, yanlış referansı aklayamaz; şeffaflık olmadan doğru sonuç güven vermez; yüzde, kendisinin ötesini —yani gerçeği— asla tam olarak tüketemez.

Bu nedenle hesap yaparken, dünyayı daha adil ve anlaşılır kılan üçlü bir tutum önerilebilir: yöntemde açıklık, niyette doğruluk, temsilde alçakgönüllülük. Sayılar konuşur; ama biz onlara nasıl kulak verdiğimize göre, ya hakikate yaklaşır ya da ondan uzaklaşırız.